A illa e a rede

A crise do coronavirus deixounos a todo o mundo parados, estáticos. Quizais por iso e porque vivimos un momento excepcional estamos todos pendientes do que pasa e de como evoluciona. A diferencia de outras épocas vivimos un momento no que recibimos información por miles de cauces. Moitas veces informacións contradictorias, e iso sen nomear os bulos informativos que son mentiras elaboradas para crear opinión. Por todo isto, recurrimos a persoas que mostran claridade de ideas á hora de dicir con palabras o que pensamos e non somos capaces de expresar con esa facilidade. Neste caso interésanos moito e agradecemos a colaboración nos medios da parroquia de Pedro Fernández Castelao (natural de Riveira e profesor da Universidade de Comillas). Vive en Madrid, o epicentro desta pandemia en España, o lugar onde máis se leva sufrido e onde máis se sufre. E, por se fora pouco, a súa muller, natural de Palmeira, é médico e está vivindo en primeira persoa toda esta situación. Esta colaboración é de especial interés e, sobre todo, porque Pedro plantexa o despois do virus. 

Alfonso Mera

A illa e a rede

Pedro Fernández Castelao

As ideas dos pensadores do pasado conforman parte da nosa realidade actual.

Cando, no inicio da modernidade, René Descartes (1596-1650) fixo do «cogito, ergo sum» o alicerce absoluto de todo canto podemos coñecer con seguridade, contribuíu a cimentar ata hoxe a primacía do individuo sobre calquera outra realidade do mundo. Foi Immanuel Kant (1724-1804) quen formulou, na Ilustración, o carácter universal dos imperativos prácticos que deben rexer a acción concreta de todo ser humano. A revolución francesa (1789) deulle tradución política ao situar os dereitos individuais do cidadán por riba das eventuais disposicións despóticas dos monarcas absolutos.

Con razón se lle deu en chamar a este movemento secular «xiro antropolóxico». E isto ata o punto de ter convertido nun axioma da nosa civilización occidental a apoteose dun suxeito autónomo, independente e autosuficiente.

Non outra cousa idolatra, no eido económico, o neoliberalismo, cando propugna políticas que deixen liberdade absoluta á lóxica autónoma dos mercados reducindo ao mínimo as interferencias reguladoras dos gobernos estatais.

O soño americano, grazas ao cinema, é, probablemente, a máis gráfica e coñecida das súas concrecións: xurdir da nada para converterse por un mesmo nun home rico e poderoso. Iso si: tendo o que hai que ter, facendo o que haxa que facer, pisando a quen haxa que pisar, sen importar nada nin ninguén. Coma Frank Underwood en House of Cards.

O individuo endeusado aparece, xa que logo, coma froito da súa propia semente, coma obra do seu propio obradoiro. Quen ten éxito na vida é porque fixo o correcto. O que fracasou é porque errou nas súas decisións. Admiremos ao triunfador. Desprecemos ao loser, ao perdedor, porque el mesmo é o culpable da súa penosa situación. Non fixo o suficiente. Non tivo o que había que ter. Foi feble e ineficiente. Con el non cabe a compaixón nin a misericordia, senón a lóxica do máis puro darwinismo social.

Con frecuencia escoitamos falar ao Papa Francisco da cultura do descarte, da economía que mata, da sociedade tecnocrática que produce pobres que logo rexeita por improdutivos, da incompatibilidade entre ser cristián e construir muros, da necesidade de acoller, acompañar e integrar aos inmigrantes, da Igrexa coma hospital de campaña que atende ás persoas feridas pola vida.

Hai aquí unha denuncia profética que nos debe facer reflexionar.

O cristianismo non pensa ao ser humano coma «individuo», senón coma «persoa». E ser persoa é estar constituído por unha rede de relacións que nos fan ser verdadeiramente quen somos. Non somos illas. Somos tecidos. Formamos parte dun corpo social ao que pertencemos, no que somos nados, medramos e maduramos. Temos unha familia á que sentirnos agradecidos. Un pobo ao que sentírmonos unido. E igual que o noso eventual éxito pode estar cimentado nos sacrificios dos nosos pais —que, talvez, se privaron de moito para dárnolo todo a nós— tamén pode ser que o fracaso dos descartados teña moito que ver con déficits familiares —ou con reveses da vida e da sociedade— dos que, de ningún xeito, son completamente culpables.

O cristianismo dinos que, coma bautizados, constituímos o «corpo de Cristo».

Velaquí unha gráfica metáfora social que fai visibles os fíos invisibles que, coma persoas —non coma individuos— nos unen aos nosos seres queridos, ás nosas amizades, á vila na que nos criamos, ao país ao que pertencemos, a toda a humanidade e mesmo á natureza que recoñecemos coma propia. Somos seres en relación. Persoas que nos aledamos en grupo nas festas e que choramos de xeito partillado nos enterros. Que desfrutamos dun anoitecer no paseo de Coroso ou sufrimos co chapapote na praia do Vilar. Non somos illas. Por iso aquí, no tecido das relacións constituíntes, si hai espazo humano para a caridade, para a atención ao necesitado, para os coidados paliativos aos maiores, para a axuda ao drogadicto, para preocuparse polos descartados do mercado laboral e para mirarmos todos xuntos por un medio ambiente máis limpo e vizoso.

A crise da Covid-19 estánolo facendo ver de vez: non somos illas. Se un se infecta, infectámonos todos. Non hai camarotes de primeira cando todo o barco vai a pique. Da igual que sexa na China ou en Italia. Nos USA de Trump ou na Rusia de Putin. É o mesmo que sexas rico ou pases necesidade. O individualismo carece de sentido. Somos fíos trenzados dun mesmo tecido. Turra con forza dun extremo e desgarrarás o tecido enteiro. Prende lume nun cordel e queimaralos todos. Non somos illas, senón membros dun mesmo corpo, tripulantes dun mesmo buque, irmáns dunha mesma familia humana nun único planeta ferido. Ante o virus todos somos igualmente vulnerables, de xeito que, ou nos salvamos todos, coma persoas unidas en sociedades solidarias, ou perecemos de un en un, coma individuos illados e egoístas.

A modernidade e a Ilustración xeraron —¡que dubida cabe!— moitas cousas grandemente positivas. Pero, como todas as épocas, tamén agochan escuras grechas. A amentada exaltación do individuo coma suxeito creador de si mesmo encerra o perigo de traducirse no futuro en movementos sociais e políticos que — coma os totalitarismos do pasado século— xermolen na crise que temos ás portas para configurar un novo ideal de ser humano que, coa inercia da actual «distancia social», aproveite para pechar fronteiras, blindar casas, controlar movementos, desentenderse dos anciáns e dos discapacitados, sementando igualmente o odio ao estranxeiro.

A primeira reacción das nosas sociedades ante a pandemia da Covid-19 está demostrando que desexamos o contrario desa malfadada distopía: entrega heroica de sanitarios, vivencia abnegada do confinamento, dor compartida polos falecidos, solidariedade entre territorios, coidado dos máis vulnerables, renuncia con bo humor ás nosas liberdades, vaga cotiá de agradecemento vespertino, etc.

A pregunta é: ¿canto durará esta primeira reacción de xenerosidade pacífica, leda e resignada que —non o esquezamos— tendo as neveiras cheas, alterna entre o sofá, o balcón e a cama? Ogallá me equivoque, pero témome que, como as cousas se torzan, como a crise económica derivada da pandemia sexa aguda e prolongada, como nos países do G-20 e na UE primen políticas insolidarias, como aumente moito o paro, como os productos básicos empecen a escasear e outras desgrazas polo estilo, témome que os que hoxe aplaudimos nos balcóns aos sanitarios —coma os que daquela recibiron con palmas ao nazareno na entrada de Xerusalén, para logo pediren a súa crucifixión— mañá poidamos virar en aplaudirmos a un Francis Underwood calquera, que poida aparecer reclamando soberanía, prometendo man dura e anunciando unha recuperación económica inmediata.

Na desesperación podemos ser seducidos pola figura dun mesías que teña o que hai que ter, para facer o que haxa que facer, pisando a quen haxa que pisar, sen importar nada nin ninguén. Un individuo, un suxeito, un líder triunfador e engaiolante —un tirano embozado— que nos convenza, en nome do máis sagrado, de que máis vale ser illa rochosa, segura e independente que rede aberta, transparente e solidaria.

Ogallá me equivoque, pero o perigo témolo aí, porque tendo en conta que á crise do 1929 lle seguiu o auxe do fascismo e o nazismo —o comunismo xa triunfara no 1917— está por ver que novo mundo renace das cinzas da fogueira destrutora que acaba de prender. Xa se escoitan voces que louvan á ditadura chinesa por loitar contra a pandemia controlando aos seus cidadáns cunha férrea e omnisciente observación tecnolóxica.

Ata agora en occidente sempre estimamos máis a liberdade ca seguridade. As cousas poden virar, logo desta pandemia. Rusia está ocupando o baleiro internacional deixado pola contracción estadounidense e pola inacción da propia Unión Europea e xa non falta moito para que a tecnoloxía oriental supere á norteamericana. Vense no horizonte nubeiros escuros ateigados de Big Data que din todo sobre nós. Polo menos todo o que se precisa para que gobernos rexos e autoritarios controlen, dominen e sometan en nome da democracia, da seguridade, da autosuficiencia e do necesario illamento aos seus cidadáns, sobre todo aos máis críticos.

O cristianismo e a súa visión do ser humano en relación — tecido en rede e non illado na rede— pode ter no futuro unha importancia radical e un valor absolutamente revolucionario para recordarnos quen somos verdadeiramente e en que sociedade estamos chamados a vivir non só nós, senón tamén os nosos fillos e as vindeiras xeracións.

Se as ideas dos pensadores do pasado conforman parte da nosa realidade actual, tamén podemos ter a esperanza de que as ideas proféticas actuais —coma as do Papa Francisco— poidan corrixir os excesos e desviacións das nosas sociedades futuras. Hai esperanza. Pero debemos estar alerta. Veremos.

Pedro Fernández Castelao